Tamburlaine the Great

Christopher Marlowe


Timur-lenk · Tamburlaine

Tamburlaine the Great dateert uit ca. 1590 en is gebaseerd op de historische Mongoolse krijgsheer Timur-lenk (Timur de lamme). Deze Timur vestigde in de tweede helft van de veertiende eeuw zijn macht in het huidige Uzbekistan en breidde deze op uiterst wrede wijze uit van Delhi tot in Moskou, Klein-Azië en Egypte.

Timur was altijd op campagne en slechts zelden thuis in zijn hoofdstad Samarkand, die tijdens en na zijn bewind uitgroeide tot het belangrijkste economische en culturele centrum van Centraal-Azië in de vijftiende eeuw. Timur gebruikte alle mogelijke militaire en diplomatieke middelen (geoorloofd en ongeoorloofd) om zijn macht te vergroten, en deinsde er niet voor terug volledige steden uit te moorden en te verwoesten, zoals Delhi in 1398 (hij vond dat de moslim sultans van Delhi te tolerant waren voor hun hindoe onderdanen).

Timurs mausoleum in Samarkand wordt beschouwd als een van de pronkstukken van islamitische kunst.

Tamburlaine’s wreedheden

Marlowe’s stuk verbeeldt hoe Tamburlaine aan de macht komt en stap voor stap zijn macht vergroot. We worden van oorlog naar oorlog geleid, waarvoor immense legers op de been worden gebracht, honderdduizenden soldaten steeds aan beide kanten. De slachtingen die worden aangericht, niet in de laatste plaats ook onder de burgerbevolking van veroverde steden, zijn onvoorstelbaar en de wreedheid neemt in de loop van de twee stukken alleen maar toe.

Oorlogen duren in deze gruwelijke geweldspiraal gewoonlijk niet langer dan een afgang van het toneel, oorlogsgeluiden, en de onmiddellijke opkomst van de gewonde of gevangen genomen tegenstanders van Tamburlaine. Dezen kunnen steevast rekenen op een zeer vernederende behandeling. Bajareth (staat voor de Ottomaanse sultan Bayezid I) wordt gevangen meegevoerd in een kooi, de koningen van Anatolië en Jeruzalem worden als paarden voor Tamburlaine’s wagen gespannen.

De oorlogshandelingen zelf voelen als een voetnoot in het streven naar persoonlijke macht en aanzien.

De macht over het universum

De onderlinge machtsstrijd tussen moslimdynastieën treedt steeds op de voorgrond. Vrijwel niemand is volledig betrouwbaar, en verdragen en afspraken zijn slechts geldig zolang ze voordeel brengen. Op de achtergrond speelt ook kort de machtsstrijd tussen christenen en moslims en het onderlinge wantrouwen tussen beide groepen.

De godenwereld in Tamburlaine is overigens zeer divers: naast God, Mahomet (en Christus) is het Grieks-Romeinse pantheon nadrukkelijk aanwezig, vaak in vergelijkingen: Juppiter, Mercurius, Apollo, Flora, Venus, Nemesis (wraak). Naast Hel en Hemel bestaan Styx, Tartarus, en Elysium.

De kosmos vormt een voortdurende bron voor beelden: sterrenhemels, vurige meteoren, vuurregens. Het is die interculturele kosmos waarover Timur uiteindelijk wil regeren, en alles wat hem scheidt van de troon van God wil hij vernietigen. Hij, die zichzelf herhaaldelijk “de gesel Gods” noemt, laat in de context van die grootheidswaan zelfs de koran en alle heilige boeken verbranden, en maakt Mahomet belachelijk omdat die geen wraak neemt voor de talloze moslim-slachtoffers die Tamburlaine in zijn oorlogen heeft gemaakt.

Voorbeeldfragment: Tamburlaine’s grote liefde sterft

Tamburlaine’s vrouw Zenocrate, die alles voor hem betekent, sterft in het volgende fragment aan een ziekteaanval. Het afscheid van haar zoons, van Tambulaine zelf en van zijn medestrijders van het eerste uur is zeer emotioneel. Tamburlaine’s reactie op Zenocrate’s dood toont zijn zachte, maar ook zijn gewelddadige kant, en zijn grootheidswaan. Tamburlaine is het eerste grote werk dat in blank verse werd geschreven. In de vertaling heb ik ernaar gestreefd de kracht van het blank verse, met zijn neiging het laatste woord steeds belangrijk te maken, over te nemen.

© 2009 Nederlandse vertaling: Antiek Theater Herman Altena

ZENOCRATE
Laat mij nu sterven, liefste, laat mij sterven;
berust en laat in liefde jouw liefste sterven !
Jouw smart, jouw razen grieft mijn tweede leven.
Laat mij mijn man nu kussen, voor ik sterf
en laat mij sterven, door mijn man gekust.
Nog duurt het leven voort – laat in die tijd
mij van mijn liefste zoons hier afscheid nemen,
en van u, heren: uw oprechte adel
verdient het dat ik u als laatsten gedenk.
Vaarwel, mijn schatten ! Sterf zoals ik sterf
en leef zoals je vader leeft, glansrijk.
Muziek ! dan zal mijn aanval stoppen, liefste.

TAMBURLAINE
Hooghartige razernij, ondraaglijke aanval,
die folteren durft het lichaam van mijn liefste,
en geselt de gesel van de onsterflijke God:
nu zijn die sferen, waar Cupido altijd zat,
de wereld verwondend met wonderbare liefde,
treurig vervuld van vale gruwbare dood,
wiens pijlen het hart doorboren van mijn ziel.
Haar heilige schoonheid heeft de Hemel verrukt;
had ze geleefd voor Troje werd belegerd,
dan was Helena (wier schoonheid Griekenland,
gewapend, met duizend schepen naar Tenedos voerde)
nooit in Homeros’ Ilias genoemd;
in elke regel die hij schreef: haar naam.
Of hadden die lichthartige dichters die
het oude Rome trots het leven schonk
hun blik maar even laten rusten op haar,
noch Lesbia noch Corinna was ooit genoemd.
Zenocrate was dan het onderwerp
van elke elegie, elk epigram.
[De muziek klinkt – Zenocrate sterft]
Wat ! Is ze dood ? Techelles, trek je zwaard,
verwond de aarde dat ze in tweeën splijt,
en wij afdalen naar het helse gewelf,
de Schikgodinnen meesleuren aan hun haar
en smijten in de drievuldige hellegracht:
zij namen mijn lieve Zenocrate hier weg.

Het vertalen van Andromaque

Interview met Herman Altena


Het Haarlems Dagblad (9 maart 2018 ) publiceerde het volgende interview met Herman Altena naar aanleiding van zijn vertaling van Jean Racines Andromache.

Interview over Andromache van Jean Racine

Fragment Jean Racine Andromache

Vertaalvoorbeeld


Over het vertalen van Jean Racines Andromaque

Vertalen is keuzes maken en offers brengen – dat laatste het liefst zo weinig mogelijk. De taal van een tragedie is de taal van sprekende acteurs. Naast woordbetekenis zijn woordvolgorde, woordherhaling en ritme daarin cruciale elementen. Een belangrijk uitgangspunt bij mijn vertalingen is om die zo dicht mogelijk te volgen.

Het vertalen van de Andromaque betekent een antwoord vinden op de uitgewogen, ritmische en berijmde taal die Racine heeft geschreven. Racine vervatte zijn tragedie in berijmde alexandrijnen. Zij vormen de cadans waarop de zinnen – en in het verlengde daarvan de emoties van zijn personages – voortdrijven.

Het rijm heb ik geofferd omdat het mijn eerder genoemde uitgangspunt te veel in de weg stond. De cadans daarentegen heb ik (met een zekere vrijheid) getracht vast te houden zonder de natuurlijke gang van de taal geweld aan te doen. Want taal is in deze teksten het belangrijkste wapen van de acteur.

Andromache Acte I – vers 1-40 – vertaalvoorbeeld

Orestes is door de verzamelde Griekse staten als gezant naar Epirus gezonden om bij koning Pyrrhus de uitlevering te eisen van de Trojaanse koningszoon Astyanax. Deze was samen met zijn moeder Andromache na de verwoesting van Troje aan Pyrrhus toegewezen als oorlogsbuit. Nu vrezen de Grieken dat Astyanax, eenmaal volwassen, zich op hen zal willen wreken. Zij verlangen zijn dood. Orestes komt echter met een verborgen agenda naar Epirus. Hij wil Hermione voor zich winnen, de aanstaande echtgenote van Pyrrhus. Zij is de dochter van de Spartaanse koning en koningin Menelaus en Helena – de vrouw om wie de Trojaanse Oorlog was begonnen. Menelaus had tijdens die oorlog de hand van zijn dochter beloofd aan Pyrrhus, hoewel hij haar al eerder had toegezegd aan Orestes. Orestes is nog altijd verliefd op haar, maar zij houdt nu van Pyrrhus, hoewel Pyrrhus niets van haar moet hebben. Hij begeert het hart van zijn krijgsgevangen Andromache.

© 2018 Nederlandse vertaling: Herman Altena

Orestes
Ja, aangezien ik een zo trouwe vriend weer terugvind,
verkrijgt mijn lot van nu af aan een nieuw gezicht;
het lijkt alsof zijn grimmigheid al is verzacht,
sinds het zich voornam ons hier te herenigen.
Een kust, rampzalig voor mijn vurige verlangens,
wie had gedacht dat die als eerste Pylades
zou doen verschijnen voor de ogen van Orestes –
dat na meer dan zes maanden sinds ik jou verloor,
jij mij aan Pyrrhus’ hof weer werd teruggegeven?

Pylades
Ik dank de hemel die mij niet aflatend ophield,
die schijnbaar mij de weg naar Griekenland versperde,
sinds de funeste dag waarop razend de zee
vlak voor Epirus’ ogen onze vloot uiteensloeg.
Hoe vaak, tijdens die ballingschap, was ik ontzet!
Hoe vaak, vanwege uw rampspoed, heb ik gehuild,
altijd bevreesd dat u een nieuw gevaar zou treffen
waarin mijn trieste vriendschap zich niet mengen kon!
Vooral was ik beducht voor die melancholie
waarin ik al zo lang uw ziel begraven zie.
Ik vreesde dat de hemel, hardvochtig in zijn hulp,
aan u de dood zou schenken waar u aldoor naar zocht.
Maar heer, hier zie ik u, en – als ik het mag zeggen –
een voorspoediger lot voert u naar Epirus:
het luisterrijke gezelschap dat in uw voetspoor volgt,
wijst niet op iemand die in tegenspoed de dood zoekt.

Orestes
Helaas! Wie kan het lot doorgronden dat mij meevoert?
De liefde laat mij hier een harteloze vrouw
zoeken – wie weet hoe dat mijn lot beschikken zal:
of ik op zoek ben naar het leven of de dood?

Pylades
Wat? Onderworpen als een slaaf vertrouwt uw ziel
de zorg over uw leven aan de liefde toe?
Door welke charme bent u al die kwellingen,
waar u zozeer aan leed, vergeten en kunt u
zich erin vinden terug te keren in haar ketens?
U denkt: Hermione, die u in Sparta afwees,
onthaalt u in Epirus op een goedgunstiger lot?
Vol schaamte over al uw verspilde verlangens,
verafschuwde u haar – en sprak er niet meer over.
U, heer, hebt mij bedrogen.

Orestes
Ik heb mijzelf bedrogen!
Vriend, val wie jou liefheeft in tegenspoed niet zwaar.
Verborg ik ooit voor jou mijn hart en mijn begeerten?

Lucas passie

Oratorium van Calliope Tsoupaki · 2008

Op 5 juni 2008 beleefde Calliope Tsoupaki’s oratorium de Lucas passie zijn wereldpremière in het Muziekgebouw aan ’t IJ tijdens het Holland Festival 2008.


Het oratorium werd uitgevoerd door leden van het Egidius Kwartet en de Ioannis Arvanitis Byzantine Choir, met Marcel Beekman (tenor), Ioannis Arvanitis en Raneen Hanna.

Antiek Theater Herman Altena vertaalde de Griekse teksten voor de boventiteling (o.m. uit het Lucas-evangelie, de psalmen van David, en werk van Romanos Melodos).

Romanos Melodos

Romanos Melodos (de zanger) was een dichter van waarschijnlijk Syrische afkomst. Hij was werkzaam in de eerste helft van de zesde eeuw in Konstantinopel ten tijde van keizer Justinianus (527-565). Romanos was de bedenker van de zg. kontakia (enkelvoud kontakion, de stok waarop een papyrus werd opgerold). Dit waren preken die vanaf de kansel gezongen werden. In deze preken werd de kern van de schriftlezing (uit het Oude of Nieuwe Testament) voor een bepaalde kerkelijke feestdag in poëzie en muziek nader uiteengezet en in een religieus-ethisch perspectief geplaatst.

Kontakia

De kontakia bestaan uit zo’n 18 tot 30 coupletten, voorafgegaan door èèn of meer korte inleidende verzen waarvan de slotregel als refrein dient voor de coupletten. Romanos schreef zijn coupletten in de vorm van een akrostichon: de eerste letters van de coupletten vormen samen de handtekening van de auteur van het werk, bijvoorbeeld “DOOR ROMANOS IN NEDERIGHEID”. Alle coupletten hadden dezelfde metrische vorm. Het refrein kon door de gemeente worden meegezongen. De oorspronkelijke muziek van Romanos’ kontakia is niet overgeleverd. Fragmenten uit zijn werk en dat van anderen worden nog overigens steeds gezongen in de Grieks-orthodoxe kerk, maar dan op een latere compositie.

Een antieke levensbeschrijving van Romanos vermeldt dat hij zo’n duizend composities schreef voor de christelijke kalender. Slechts 87 werken, deels gemarkeerd door zijn akrostichon, zijn overgeleverd en aan hem toegeschreven. Voor 25 kontakia wordt het auteurschap van Romanos betwijfeld. Diverse onderwerpen zijn ontleend aan het Oude Testament, het merendeel aan het Nieuwe Testament. Vaak wordt gewezen op het dramatische karakter van zijn werk, met een duidelijke aanduiding van plaatsen van handeling en het gebruik van directe rede. Er zijn echter geen aanwijzingen dat de kontakia ook daadwerkelijk geënsceneerd werden.

Gegevens voor deze algemene inleiding zijn ontleend aan R. J. Schork. 1995. Sacred Song from the Byzantine Pulpit: Romanus the Melodist. Gainesville etc.: University Press of Florida.

Vertaalde fragmenten

Calliope Tsoupaki maakt voor haar compositie gebruik van drie kontakia, strofe 21 uit kontakion 17 “Over Judas”, de prelude bij kontakion 21 “Over de kruisiging”, en verschillende coupletten uit kontakion 48, het tweede kontakion met de titel “Over de tien maagden” dat aan Romanos wordt toegeschreven. Hieronder volgt de Nederlandse vertaling van deze teksten.

© 2008 Nederlandse vertaling: Antiek Theater Herman Altena

Romanos 17, 21

Daar kwam hij aangerend, de wetteloze,
en kust bedrieglijk
hem die de mensen liefheeft,
en vernietigt volgens voorbedacht plan
hem die vrijwillig lijden verkoos
en allen met leven begiftigde.
Jouw kus bied je aan?
Een kus van verraad.
Genadig, genadig, wees ons genadig.

Uit Romanos 48, prelude, 1, 5, 8, 14, 18

Als een toortsvlam, onuitblusbaar, tonen wij
onze ziel aan de bruidegom, aan Christus.
Met hem zullen wij binnengaan.
Want de bruidskamer wordt toegesloten.
Laten wij niet achterblijven, buiten,
roepend: “Doe open”.

Wat ben je lichtzinnig,
mijn deemoedige ziel.
Wat maak je je zorgen
over wat nu niet betaamt,
en ben je druk
met alles wat nutteloos is
voor de tijd die aanstonds
beslissend zal zijn,
en grijp je je vast aan het heden,
terwijl je meent die nieuwe tijd
te zijn toegewijd.
“Doe open”.

Aanhoor die dingen en jammer, ziel.
Zucht toch, nu, uit eigen inzicht,
voor het te laat is en je zult jammeren
zonder het te willen,
wanneer heel de aarde
verteerd wordt door vuur
en de hemel als een papyrus dichtrolt;
wanneer de diepzee wegvlucht
en zelfs de bodem daarvan
te voorschijn zal komen
als nooit tevoren.
Hemellichten zijn er niet:
want de sterren,
als bladeren vallen zij.
Zo groot zal de benauwenis zijn,
wanneer die dingen zullen komen.

Zie, het uur van benauwing is daar.
Waar wachten wij op, mijn ziel?
Het is de dag van de vergelding.
Ontbrand is de toorn
jegens ons, door ons,
omdat wij hem van onderaf deden opvlammen.
En het aanstaande vuur
is uit ons, tegen ons,
want geen houtblok
is als brandstof te vinden:
geen doornstruik is zichtbaar,
maar vergelding zet de brandoven in vuur.
Ieders verdorvenheid
zal als de braamstruik zijn,
brandend, maar niet verbrandend:
want altijd vlamt zij op
en nooit wordt zij verteerd,
tenzij de tranen haar voor zijn
van hen die vanhier in benauwenis
roepen: “Doe open”.

Laat niet wijken uit jullie harten
de verwachting van mijn wederkomst:
want ik ben met jullie.

Allerhoogste meester,
wil van ons niets verwachten;
u hebt niet van node
het goede dat wij doen,
omdat iedereen najaagt
het kwade.
Maar ontvouw over ons
uw erbarmen en over allen
die roepen: “Doe open”.

Romanos 21, prelude

Mijn ziel, mijn ziel, verhef je –
waarom slaap je?
Het einde nadert,
en aanstonds treft jou ontreddering.
Dus kom tot bezinning,
opdat je gespaard wordt
door Christus de heer.

Aischylos’ Oresteia

Spannend, poëtisch, actueel


Dit jaar is het tiende, sinds tegen Priamos
– om zijn recht te halen – de machtige vorst
Menelaos, samen met Agamemnon,
de zonen van Atreus, een hecht tweespan,
door Zeus bekleed met het aanzien van
een dubbele troon en een dubbele scepter,
een vloot van duizend Argivische schepen
vanaf dit land lieten uitlopen,
een krijgsmacht, wapenbroeders in recht.


Over de Oresteia

De Griekse vorst Agamemnon, koning van Argos, leidt een militaire expeditie tegen Troje. Doel is het terughalen van Helena, de vrouw van zijn broer en medekoning Menelaos. Zij is geschaakt door Paris, de zoon van de Trojaanse koning Priamos. De uitvaart van de vloot wordt echter belemmerd door straffe tegenwinden. Alleen als Agamemnon zijn dochter offert aan de godin Artemis, zullen de stormen luwen. Agamemnon moet kiezen voor zijn koninklijke en militaire reputatie in Griekenland of voor zijn dochter, en kiest uiteindelijk voor het eerste.

De vloot vaart uit en de Griekse alliantie neemt Troje in na een tienjarig beleg. Helena wordt ontzet en Agamemnon keert terug naar huis. Daar wacht zijn vrouw Klytaimestra hem op, samen met haar steun en toeverlaat Aigisthos, een neef van Agamemnon. Klytaimestra vermoordt haar man en wreekt daarmee de dood van hun dochtertje. Vervolgens worden zij en Aigisthos vermoord door Orestes, de zoon van Agamemnon en Klytaimestra, die daarmee de moord op zijn vader wreekt. Hoe kan de keten van wraak worden doorbroken?

Oresteia betekent “Het verhaal van Orestes”. Het is een van de beroemdste toneelstukken uit de Griekse oudheid, en werd geschreven in 458 voor Christus door Aischylos. Hij toont ons de wereld als een ruwe natuur waarin oerkrachten overheersen die voor ons maar al te herkenbaar zijn – al benoemen wij ze anders. De tekst is een taalbolwerk van hoog poëtisch niveau. Een lust voor elke taalliefhebber.

De boekuitgave

Aischylos’ Oresteia
vertaald door Herman Altena

ISBN-10 90-78739-01-0
ISBN-13 978-90-78739-01-2

Paperback – 159 pagina’s
Prijs € 15,00 (excl. verzendkosten)

Bestel Oresteia

Uit de pers

“Een proeve van trouw aan het Griekse origineel”
– Hans Oranje in Trouw (25 november 2006)

“Genieten van de poëzie van de tekst in de recentelijk verschenen vertaling van Herman Altena … Met Aischylos’ Oresteia heeft hij een hoogtepunt aan zijn oeuvre toegevoegd”
– Michel Buys in VN (14 juli 2007)

Jean Racine Andromache

Een wrede psychologische oorlogsvoering

Jean Racine (1639-1699) had een vrij kortstondige carrière als toneeldichter. Van de twaalf werken die hij schreef, verschenen er tien in de periode 1664-1677, waaronder zijn meest succesvolle stukken Andromaque (1667) en Phèdre et Hippolyte (1677).


Over Andromaque van Jean Racine

De verhaallijn van de Andromaque is simpel. Pyrrhus, de zoon van de grootste Griekse held Achilles, onderhoudt aan zijn hof in Epirus Andromache, de weduwe van de Trojaanse held Hector, samen met haar zoontje Astyanax. Zij zijn hem na de val van Troje als krijgs­gevangenen toegewezen. De overige Griekse staten vrezen nu dat Astyanax zich, eenmaal volwassen, op de Grieken zal wreken en eisen zijn uitlevering. Zij sturen Orestes als afgezant naar Epirus om dat te bewerkstelligen. Hier begint de tragedie.

Binnen het raamwerk van dit verhaal ontwikkelt zich een aangrijpend spel van hevige emoties. In een wrede psychologische oorlogvoering volgen diepe passie en bittere haat elkaar in hoog tempo op. Geluk is in deze wereld fundamenteel onbereikbaar.

Over deze uitgave

Deze uitgave bevat naast de vertaalde tekst van de Andromaque ook de vertaling van Racines opdracht aan Henriëtta van Engeland. Zij was de vrouw van Filips I, de enige broer van Lodewijk XIV, en gold als de absolute autoriteit aan het hof op het gebied van kunst en cultuur. Zij was nauw betrokken geweest bij de totstandkoming van Racines tragedie.

Ook de voorwoorden die Racine schreef bij de edities van zijn tragedie uit 1668, 1673 en 1678 zijn in deze uitgave in vertaling opgenomen. Hij belicht daarin zijn inspiratiebronnen en beantwoordt de kritiek die zijn tragedie te verduren kreeg in het levendige culturele debat van zijn tijd. In zijn inleiding bij de vertaling schetst Herman Altena Racines positie in dit debat.

De vertaling van Racines Andromaque is (mede) tot stand gekomen dankzij een bijdrage van het Lirafonds.

Interview en vertaalfragment

Op 9 maart 2018 verscheen in het Haarlems Dagblad een interview met Herman Altena over de vertaling van Andromaque.

Interview vertaling Andromache

U kunt een fragment van de vertaling inzien via onderstaande link.

Fragment inzien

Bestelinformatie

Jean Racine. Andromache.
Hardcover, 114 p.
ISBN 978-90-78739-02-9
Consumentenprijs € 17,50 (excl. verzendkosten)

U kunt deze uitgave bestellen via de reguliere boekhandel of rechtstreeks bij de uitgever via het bestelformulier op deze site.

Bestelformulier